توحيد نظرى و توحيد عملى:

در اسلام دو توحيد وجود دارد: نظرى و عملى. توحيد نظرى مربوط به عالم شناخت و انديشه است. يعنى خدا را به يگانگى شناختن، و توحيد عملى يعنى خود را در عمل يگانه و يك جهت و در جهت ذات يگانه ساختن. به عبارت ديگر توحيد نظرى يعنى شناخت‏يگانه بودن خدا، و توحيد عملى يعنى يگانه شدن انسان!!

نكته‏اى كه مى‏خواهم تذكر دهم اين است كه در سوره حمد آنچه از اول سوره تا اين جا آمده است مربوط به نوع اول يعنى توحيد نظرى است، و از اين جا (اياك نعبد) به بعد بيان توحيد عملى است. اينجا است كه انسان بع عظمت بى‏مانند اين سوره كوچك پس مى‏برد و نمونه واضحى از اعجاز اين كتاب كريم را دراين سوره كوچك درمى‏يابد. راستى انسان نمى‏تواند از شگفت‏خوددارى نمايد، كه چگونه بر زبان مردى امى و درس نخوانده و در محيط اميت و بى‏سوادى و بى‏خبرى از علم و فرهنگ اين چنين سخنانى جارى مى‏شود كه از نظر عمق و ژرفا بزرگترين حكماى الهى را به فكر فرو مى‏برد و از نظر عذوبت و سلاست در حدى است كه انسان هرگز از تكرار آن سير نمى‏شود.

توضيح مطلب اين كه:

جمله‏ها و كلماتى كه از اول سوره تا «مالك يوم الدين‏» گذشت; يك سلسله مسائل شناختى درباره خداوند مطرح ساخت. او «الله‏» است، او «رحمان‏» است، او «رحيم‏» است، او «رب العالمين‏» است، او «مالك يوم الدين‏» است. به علاوه او ذاتى است كه «محمود» على الاطلاق است، همه حمدها و سپاسها به او تعلق دارد.

راستى تمام الهيات در اين چند كلمه گنجانيده شده است. عمده‏ترين مسائل الهى در اين چند كلمه طرح شده است.

علماى و حكماء اسلام به حق استنباط كردند كه طرح اين مسائل از طرف قرآن، دعوت به غور در عمق و ژرفاى اين حقايق است، قرآن نمى‏خواهد كه ما صرفا با لقلقه زبان اين كلمات را بر زبان آوريم بلكه مى‏خواهد حقايق اينها را درك نمائيم.

آن كه در نماز خود خدا را با اين اوصاف ياد مى‏كند در حقيقت در مقام ارعاى شناخت‏خداوند به اين اسماء و صفات است.

شناخت اين كه او «الله‏» است‏يعنى ذات كامل و شايسته پرستش كه همه موجودات عالم بالفطره متوجه اويند. به عبارت ديگر شناخت و اقرار و اعتراف به موجودى كه كامل مطلق است، نقص، كاستى و نيستى و نياز را در او راهى نيست، و به همين دليل همه چيز از او و متوجه او و به سوى او است.

شناخت آنكه او رحمن است كه جدا بايستى (چنانكه بحث كرديم) انسان انديشه‏اش را بسيار دقيق و لطيف كند تا بتواند خدا را باين صفت بشناسد. يعنى درك كند كه سراسر وجود، مظهر رحمانيت ذات حق است، آن چه ازا و صدور مى‏يابد جز خير و رحمت نيست، هيچ موجودى از آن جهت كه موجودى است از آن جهت كه منتسب به ذات حق است‏يعنى از آن جهت كه عينى و واقعى است جز خير و رحمت نيست‏شريت و نقمت از جنبه‏هاى عدمى و نسبى و اضافى اشياء است نه در جنبه‏هاى وجودى و فى نفسه آنها. (1)

شناخت آن كه او رحيم است. بنده‏اى كه خدا را با اين صفت مى‏خواند ادعا مى‏كند كه با اين مرحله از معرفت و شناخت رسيده كه نه تنها نظام خلق و صدور اشياء را تشخيص مى‏دهد كه مظهر ذات حق است، نظام بازگشت اشياء به سوى حق نيز نظام خير و رحمت است‏يعنى موجودات از رحمت آمده و به رحمت باز مى‏گردند.

اين به معنى سبقت و تقدم رحمت بر غضب و نقمت است و به تعبير ديگر: نقمت و عذاب نيز اگر درست‏شناخته شود رحمتى است در لباس نقمت.

به عبارت ديگر: خداوند متعال داراى صفات جمال و صفات جلال است. صفات جمال از قبيل علم و قدرت و حيات و جود و رحمت، و صفات جلال از قبيل قدوسيت، جباريت، منتقميت و امثال اينها.

خدواند متعال در مرتبه ذات خود داراى دوگانگى نيست كه مثلا نيمى از ذاتش رحمت و خير و جود و ربوبيت باشد و نيم ديگر قدوسيت و جباريت و انتقام. و همچنين خداوند از همان حيث و در همان مرتبه‏اى كه خير و جود و رحمت است جبار و منتقم نيست، بلكه نوعى تقدم و تاخر ميان اسماء و صفاتش حكمفرما است.

اهل حكمت و معرفت تحقيقات بسيار جالب و عميقى در اين زمينه كرده‏اند كه از باارزشترين محصولات انديشه بشرى است و تنها افرادى كه از قريحه‏اى سرشار توام با تعمقى فراوان و پى‏گيريى خستگى ناپذير برخوردار بوده‏اند به عمق اين حقايق رسيده‏اند.

آرى نوعى تقدم و تاخر ميان اسماء و صفات پروردگار حكم‏فرماست‏يعنى بعضى از اسماء و صفات زائيده و مولود بعضى ديگر است. بطور كلى صفات جماليه بر صفات جلاليه تقدم دارند صفات جلاليه مولود و زائيده صفات جماليه است. آنكه جباريت و منتقمش بر هر چيز ديگر تقدم دارد «يهو» خداى ساختگى يهود است، نه «الله‏» خداى واقعى جهان و معرفى شده از طرف قرآن.

اينجاست كه به خوبى مى‏توان درك كرد كه چرا «بسم الله‏» قرآن با رحمان و رحيم توام است نه مثلا با جبار منتقم، زيرا نمايش هستى از نظر قرآن، نمايش الله رحمان رحيم است. و حتى جباريت و منتقميت نيز شكلى ديگر از رحمانيت و رحيميت است.

البته پيداست كه رحمت رحيميه، يعنى رحمتى كه موجودات در بازگشت به سوى حق مشمول آن مى‏شوند، در درجه اول شامل حال اهل ايمان است‏يعنى آنها هستند كه آنچه به آنها مى‏رسد ظاهرا و باطنا رحمت است. رحمتى است در صورت رحمت نه در صورت نقمت، رحمتى است مطلق نه نسبى.

اينكه گفته مى‏شود فرق رحمان و رحيم اين است كه رحمان مربوط به دنياست و رحيم مربوط به آخرت، يا گفته مى‏شود كه رحمان شامل همه مردم اعم از كافر و مؤمن مى‏شود اما رحيم شامل حال مؤمنين مى‏گردد مقصود همان است كه قبلا توضيح داديم.

دنيا و آخرت از آن نظر كه دو جهانند با يكديگر فرق دارند كه يكى اعتبار رحمت را از ماده و تبصره «رحمان‏» و ديگرى ازم اده يا تبصره «رحيم‏» يا مثلا رحمتهاى مشترك كافر و مؤمن از يك ماده و يا تبصره تامين شده باشد و رحمتهاى خاص اهل ايمان از ماده يا تبصره ديگر.

جهان هستى اينچنين تقسيمات ندارد; تقسيم هستى از نظر رحمت اين است كه جهان «آمده‏» دارد و «بازگشتن‏». جهان «از اوئى‏» دارد و «به سوى اوئى‏». خداوند رحمان است‏يعنى آمدن و «از اوئى‏» جهان مظهر رحمت است، و خداوند رحيم است‏يعنى بازگشتن و «به سوى اوئى‏» جهان نيز مظهر رحمت است. حتى جهنم و عذاب الهى كه مظهر جباريت و انتقام الهى است نيز مولود رحيميت او است. در اينجا بيش از اين نمى‏توان توضيح داد.

او مالك يوم الدين است. در اينجا معرفت و شناخت ديگرى مطرح است.

بنده مدعى شناخت‏سر انجام آفرينش است‏يعنى آن كه او ميداند روز جزائى است و در اين روز منكشف خواهد شد كه هيچ اسباب و وسيله‏اى اصالت نداشته و ملك ومالك بالاصله خداوند بوده است.

اينها همه با آن تفسيرهائى كه قبلا گفته شد، در قلمرو توحيد نظرى است، يعنى توحيدى كه از مقوله شناخت است و اين شناختها فوق‏العاده لازم و ضرورى است. و هيچگاه نبايد گفت كه اين مرحله يك مرحله ذهنى است و ضرورتى ندارد خير، بلكه در اسلام شناخت‏خودش اصالت دارد و تا اين مرحله نباشد انسان در عمل پيش نخواهد رفت.

اما آيا مرحله كافى است؟ يعنى اگر انسان فقط بشناسد و بفهمد موحد محسوب شده است؟ خير; بلكه اين شناختن و فهميدن مقدمه شدن است. يعنى بايد بشناسد و بفهمد تا بشود. (توحيد عملى)

آنگاه كه مى‏گوئيم اياك نعبد توحيد عملى را آغاز نموده‏ايم و مى‏خواهيم اظهار يگانه شدن كنيم.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: